(UPSC, MPSC, शिक्षक भरती, शैक्षणिक अभ्यासक्रमांसाठी उपयुक्त)
परिचय
भारत सरकारने राष्ट्रीय शिक्षण धोरण 2020 (NEP 2020) जाहीर केल्यानंतर, 2025 पर्यंत त्याच्या अंमलबजावणीत महत्त्वपूर्ण प्रगती झाली आहे. हे धोरण 5+3+3+4 या नवीन शैक्षणिक रचनेवर आधारित आहे, ज्यामध्ये प्राथमिक ते उच्च शिक्षणापर्यंत मूलभूत बदल केले गेले आहेत. हा लेख NEP 2025 च्या प्रमुख घटकांचे तपशीलवार विश्लेषण करतो, जो UPSC, MPSC, शिक्षक भरती, CTET, NET, SET यासारख्या परीक्षांसाठी उपयुक्त आहे.
NEP 2025 ची प्रमुख वैशिष्ट्ये
1. 5+3+3+4 शैक्षणिक रचना
- फाउंडेशन स्टेज (5 वर्षे):
- प्री-प्राथमिक (3-6 वर्षे): खेळ-आधारित शिक्षण (Play-Based Learning).
- ग्रेड 1-2 (6-8 वर्षे): भाषा, गणित, कला, आणि सामाजिक कौशल्यावर भर.
- प्रिपरेटरी स्टेज (3 वर्षे – ग्रेड 3-5):
- विज्ञान, पर्यावरण, AI पायाभूत माहिती सुरू.
- मिडल स्टेज (3 वर्षे – ग्रेड 6-8):
- कौशल्य विकास: कोडिंग, डिझाइन थिंकिंग, व्यवसायिक कौशल्ये.
- सेकंडरी स्टेज (4 वर्षे – ग्रेड 9-12):
- मल्टी-डिसिप्लिनरी अभ्यासक्रम: विद्यार्थ्यांना विषय निवडण्याचे स्वातंत्र्य.
2. मातृभाषा/स्थानिक भाषेत शिक्षण (ग्रेड 5 पर्यंत)
- NEP 2025 मध्ये:
- 500+ भारतीय भाषांमध्ये डिजिटल शैक्षणिक सामग्री उपलब्ध करून देण्यात आली आहे.
- 3-भाषा सूत्र: इंग्रजी, हिंदी/राज्यभाषा, आणि एक भारतीय भाषा (संस्कृत, तमिळ, मराठी इ.) शिकवली जाईल.
3. उच्च शिक्षणातील सुधारणा
- मल्टीपल एंट्री/एग्जिट सिस्टम:
- विद्यार्थी 1 वर्षाचे सर्टिफिकेट, 2 वर्षाचे डिप्लोमा किंवा 4 वर्षाची पदवी घेऊ शकतात.
- NEP 2025 अंतर्गत:
- भारतीय उच्च शिक्षण आयोग (HECI) ने 45,000 महाविद्यालयांना स्वायत्तता दिली आहे.
- डिजिटल विद्यापीठ: 100% ऑनलाइन पदव्युत्तर अभ्यासक्रम सुरू.
4. डिजिटल शिक्षण आणि तंत्रज्ञान
- DIKSHA (डिजिटल इन्फ्रास्ट्रक्चर फॉर नॉलेज शेअरिंग):
- 10 लाख+ शिक्षकांसाठी ऑनलाइन प्रशिक्षण मॉड्यूल्स.
- VR/AR चा वापर: विज्ञान, इतिहास या विषयांसाठी 3D शिक्षण.
- AI-आधारित अध्ययन:
- “स्टडी इन इंडिया” या ऍपमध्ये AI चॅटबॉट्सद्वारे विद्यार्थ्यांना मदत.
5. कौशल्य विकास आणि व्यावसायिक शिक्षण
- ग्रेड 6 पासून:
- कोडिंग, ड्रोन टेक्नॉलॉजी, सौर उर्जा, आयोटी यासारख्या विषयांचा समावेश.
- NEP 2025 मध्ये:
- 10,000+ अटल टिंकरिंग लॅब्स स्थापन करण्यात आल्या आहेत.
NEP 2025 अंमलबजावणीतील आव्हाने
1. शिक्षकांची कमतरता
- 5 दशलाख शिक्षक भरती आवश्यक (2030 पर्यंत).
- CTET/TET पात्रता: 100% शिक्षकांसाठी अनिवार्य.
2. ग्रामीण भागातील अडचणी
- 5G नेटवर्कचा अभाव: डिजिटल शिक्षणासाठी अडथळे.
- मराठी, बोडो, संथाळी सारख्या भाषांमध्ये शैक्षणिक सामग्रीचा अभाव.
3. खाजगी शाळांवर अवलंबूनता
- सरकारी शाळांमध्ये 30% विद्यार्थ्यांची नोंदणी घटली.
NEP 2025 च्या यशस्वी अंमलबजावणीसाठी शिफारसी
✔ प्रत्येक गावात डिजिटल शाळा स्थापन.
✔ शिक्षकांसाठी वार्षिक प्रशिक्षण कार्यक्रम.
✔ मोफत ऑनलाइन अभ्यासक्रम (SWAYAM, MOOCs).
परीक्षा दृष्टीने महत्त्वाचे तथ्य
📌 NEP 2020 मध्ये 2030 पर्यंत GDP च्या 6% शिक्षणावर खर्च करण्याचे लक्ष्य.
📌 “पॅरंट्स ऍस अस टीचर्स” (PAT) योजना – पालक शिक्षण प्रक्रियेत सहभागी.
📌 “बालवाडी ते पीएचडी” (K-to-PG) डिजिटल रेकॉर्ड सिस्टम.
निष्कर्ष
NEP 2025 हे 21 व्या शतकातील भारताच्या शिक्षण पुनर्रचनेचा पाया आहे. जरी अंमलबजावणीत आव्हाने असली तरी, डिजिटल शिक्षण, कौशल्य विकास, आणि भाषिक समावेशन यामुळे भारत जागतिक ज्ञान अर्थव्यवस्थेत प्रमुख स्थान मिळविण्यास सक्षम आहे.